Murowana Goślina

Murowana Goślina położona jest na zboczach doliny rzeczki Trojanki, którą dawniej nazywano Goślinką, Wełnianką lub Czarną Wełną, niedaleko jej ujścia do Warty. Temu usytuowaniu zawdzięcza swój wydłużony, wrzecionowaty kształt z tradycyjnym rynkiem.

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i jest notowana od XIV wieku. Po raz pierwszy w 1355 Goslina, 1387 Goslyna, 1399 Goszlina, 1400 Goslina Templi, 1403 Magna Goslina, 1422 Koscielna Goslina, 1488/92 Gosslyna circa templum, 1436 Goslina Cosczelna, 1458 Gostyna Kosczelna, 1483 Cosczyelnagoslyna, 1510 Cosczelnagoslina.

Murowana Goślina była początkowo osadą zlokalizowaną na wzgórzu i nazywała się Górką, a później Gośliną. Nazwa Goślina wywodzi się od nazwy osobowej Gostla utworzonej od słowiańskich imion złożonych typu Gościmir przy użyciu sufiksu zdrabniającego -la. Nazwę utworzono na podstawie rdzenia Gost oznaczającego „gościć”, „gość”. Forma Goślina powstała przez uproszczenie starszej formy Gostlina i zamiany grupy spółgłoskowej -stl na -sl. Nazwa Murowana Goślina występuje w okresie późniejszym. Powstała w nawiązaniu do murowanego kościoła wybudowanego w XVI wieku.

Zasiedlenie Ziemi Goślińskiej należy zaliczyć do najstarszych w Wielkopolsce. Pod koniec XIX wieku znaleziono tu motykę z poroża renifera, pochodzącą z końca okresu paleolitu (8 tys. lat p.n.e.) – najstarsze znalezisko archeologiczne w Wielkopolsce. Innym wykopaliskiem jest toporek rogowy z okresu neolitu. Odkryto tutaj również ślady 20 obozowisk z tego okresu. W trójkącie miejscowości Murowana Goślina, Długa Goślina i Goślinka znaleziono wczesnośredniowieczne skarby pochodzące z X w. i z początku XI wieku. Przez obszar gośliński przebiegał prastary szlak komunikacyjny ze stołecznego Gniezna na Pomorze Zachodnie poprzez bród na Warcie pod Radzimiem.

Pierwsze odkrycia archeologiczne w mieście i okolicy odnotowuje XIX wieczny Słownik geograficzny Królestwa Polskiego: W pobliżu gościńca, naprzeciwko dworu przebendowskiego, odkryto cmentarzysko z urnami bez skrzynek kamiennych, wydobyto mnóstwo urn zwyczajnych i naczyń; pomiędzy temi należą do osobliwszych: gruchawka dziecinna w kształcie podwójnego krąga ściętego z dziurkami, aby można przeciągnąć sznurek, brązowa strzała do włosów, mały haczyk brązowy do wędki, mały młotek kamienny z diorytu, a w innym miejscu wykopano wielki ząb nosorożca.

Ród rycerski fortyfikując swą siedzibę wzniósł około 1200 r., za drewnianym częstokołem obok drewnianego kościoła wieżę mieszkalną z granitowych ciosów. Spowodowało to zmianę nazwy osiedla z Gośliny Templi (Kościelnej) na Murowaną Goślinę. W XIII w. cała dolina pomiędzy prawym brzegiem Warty a rzeką Wełnianką (dzisiejszą Trojanką) należała do Gostlów i Murowana Goślina rozwijała się wzdłuż nowego szlaku handlowego z Poznania na północ do Nakła.

Data nadania praw miejskich nie jest znana. Pierwsza wzmianka pochodzi jednak z 1355 r. W szeregu publikacji określa się, że musiało to nastąpić przed 1389 r., za panowania Władysława Jagiełły. Wtedy to bowiem i w dwa lata później występuje w źródłach historycznych wójt Andrzej z Górki, a w 1391 r. mieszczanin gośliński Staszek. Miasto przejęło wtedy funkcję grodu kaszteleńskiego (po Radzimiu).

Murowana Goślina była miastem prywatnym, w ciągu dziejów bardzo często zmieniającym swoich właścicieli. Od 1593 roku właścicielem miasta był Jan Rozdrażewski, który nadał przywileje oraz herb „Doliwa”. W 1605 r. zastąpiono stary, drewniany kościółek świątynią murowaną, jednonawową, którą dobudowano do dwupiętrowej, czworokątnej wieży. Sama nawa od strony wschodniej posiadała niższą półkolistą absydę, nakrytą dachem półstożkowym. W roku 1651 – właścicielem Murowanej Gośliny został Jan Leszczyński. W rękach Leszczyńskich została Murowana Goślina do roku 1694. W latach 1724-1726 ks. Filip Woliński dobudował w miejsce absydy prezbiterium, zaprojektowane przez architekta Pompeo Ferrari. Od zachodu nawa przylegała do już istniejącej wieży wywyższonej o piętro nad chór i poddasze na dzwony. Miasto było wielokrotnie niszczone i nawiedzane przez epidemie morowego powietrza.

W XVII w., za dziedzictwa Gurowskich Murowana Goślina stała się ośrodkiem dobrobytu i zamożności mieszkańców. Gurowski zaludnił swoje dobra, sprowadzając licznych rzemieślników. W 1736 roku Melchior Gurowski założył Hamer (dzisiejszy Raduszyn), gdzie znajdował się zakład hutniczy żelaza, wyrabiano papier, olej, mielono zboże. Powstały także w pobliżu starych wsi osady na prawie holenderskim, tak zwane olendry. W 1752 roku założono nową ulicę Zamkową (dzisiejsza Kochanowskiego) i otwarto szkołę. W 1763 cech garncarski otrzymał prawa i przywileje, zawarte w dwudziestu rozdziałach.

W 1782 pozwolono osiedlić się tutaj Żydom. W 1785 roku król Stanisław August nadał miastu przywileje na jarmarki i wtedy też osiedlili się tutaj sukiennicy. W 1793 roku miasto przeszło pod panowanie pruskie. Liczyło wtedy 903 mieszkańców oraz 99 domów. Główna ulica była wybrukowana, a na Warcie znajdował się prom należący do właściciela miasta. Mieszczanie nadal trudnili się rzemiosłem i handlem, tylko niewielu zajmowało się rolnictwem.

W 1807 roku Murowana Goślina została włączona do powiatu obornickiego i weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku znalazła się w obrębie Księstwa Poznańskiego.

W 1817 roku wielki pożar zniszczył większą część miasta co było powodem przeniesienia wielu rodzin do innych miejscowości. Napłynęło wielu przybyszów z różnych stron, którzy nabywali działki „pożydowskie”. Zaczęli stawiać domostwa przeważnie z niewypalanej cegły, które przetrwały do dnia dzisiejszego w starej zabudowie.

W 1833 roku powstał pierwszy zarys gminy. Ziemia goślińska została podzielona na wójtostwo Murowana Goślina i Długa Goślina. Część północna oraz kilka wiosek, np. Uchorowo i Szymankowo weszły w skład wójtostwa Pacholewo. Dobra goslińskie zmieniały swoich właścicieli. W 1841 roku dobra te nabył Hans Karol von Winterfeld. Został wtedy wzniesiony pałac dla Winterfeldów w parku miejskim, który w drugim półroczu XIX wieku przebudowano. Pałac ten znajduje się w parku przy ulicy Poznańskiej. Park pochodzi z XIX wieku, rosną w nim okazałe drzewa, między innymi 700-letni cis o pięciu pniach.

W 1842 roku Murowana Goślina posiadała 196 domów i 1554 mieszkańców.

W okresie Wiosny Ludów okolice miasta objęta była działaniami wojskowymi w czasie powstania wielkopolskiego 1848 roku. Na ziemi goslińskiej działał złożony z chłopów i mieszczan oddział powstańców, który paraliżował komunikację z Wielkopolską północną.

10 lipca 1859 roku urodził się w Murowanej Goślinie wielki hellenista Bonawentura Graszyński, nagrodzony wysokim, greckim odznaczeniem państwowym – Złotym Krzyżem Kawalerskim Orderu Zbawiciela.

W drugiej połowie XIX w. mimo klęsk żywiołowych, życie gospodarcze rozwijało się. Widoczny był rozwój rzemiosła, usług, handlu oraz rolnictwa ponieważ sprzyjało temu położenie geograficzne miasta, zlokalizowanego na szlaku komunikacyjnym z Poznania na północ.

Miasto wymienione zostało w powiecie obornickim w XIX wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. W 1871 w miejscowości było 121 domów zamieszkanych przez 1542 mieszkańców w tym 848 katolików, 501 ewangelików oraz 193 wyznawców judaizmu. W 1875 liczba ta wzrosła do 1587, a w 1881 do 1601 mieszkańców w tym 473 ewangelików, 949 katolików i 179 żydów. W miejscowości znajdowała się siedziba komisarza obwodowego, kościół katolicki i protestancki oraz synagoga, a także kilkuklasowa szkoła elementarna. Funkcjonowały również zakłady produkcyjne: kilka gorzelni, browar miejski oraz cegielnia. W mieście był lekarz, chirurg, apteka, szpital joannitów na 30 łóżek pod nadzorem lekarza, polska kasa pożyczkowa na 200 członków, urząd pocztowy trzeciej klasy, stacja telegrafu.

Do połowy XIX wieku miejscowość miała charakter rolniczy. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, wyrabianiem masła oraz sera. Z miasta wysyłano ok. 700 cetnarów masła do Berlina. Rozwijał się nim także przemysł oraz rzemiosło. Istniały tu także fabryki sukna wyrabiające płótno, garbarnie, a także dwie papiernie oraz gorzelnie. W mieście odbywały się także targi na wieprze.

W XIX wieku w mieście powstały liczne instytucje i stowarzyszenia, w których Polacy zrzeszają się i działają. Były to: Polska Kasa Pożyczkowa, (Bank ludowy; powstał w 1873 r.), Ochotnicza Straż Pożarna (1888 r.), Rzemiosło zrzeszone w cechach, których działalność później uwieńczona została założeniem Towarzystwa Przemysłowców (1904 r.), a w odniesieniu do rolnictwa – założeniem Kółka Rolniczego (1905 r.). W latach 1895-1897 według księgi adresowej handlu i przemysłu polskiego w Murowanej Goślinie działało 50 rzemieślników. Istniały kółka śpiewacze oraz amatorskie zespoły teatralne i muzyczne. Istniała już wówczas Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych.

W 1901 roku oddano do użytku kolej żelazną, przez co miasto uzyskało bezpośrednie połączenie do Poznania i do Wągrowca. Na przełomie lat 1902-1903 założono instalację gazową, a w roku 1935 rozpoczęto elektryfikację.

We wrześniu 1939 r. zawiązała się „Obrona Cywilna” składająca się z 40 uzbrojonych ochotników, która zmusiła do wycofania się niemieckiego patrolu i ostrzelała niemieckich saperów naprawiających most na Warcie. Już w pierwszych miesiącach wojny rozstrzelano 14 gośliniaków, a 85 wywieziono do obozów koncentracyjnych, z których 54 już nie powróciło. Na frontach zginęło 45 żołnierzy, a liczne rodziny polskie przeniesiono. Cztery osoby zginęły w Katyniu.

Wyzwolenie Murowanej Gośliny spod okupacji miało miejsce 21 stycznia 1945 roku, a już 23 stycznia zorganizowana została Milicja Obywatelska. Rozpoczęto organizowanie na nowo życia społecznego i gospodarczego. W ciągu następnych 40 lat liczba ludności miasta podwoiła się i wynosiła 4540 osób. Spowodowało to powstanie nowych osiedli domków jednorodzinnych, osiedla pracowników Leśnego Zakładu Doświadczalnego, a także budownictwa spółdzielczego.

Osiedle Zielone Wzgórza – miasteczko powstało dla pracowników odległej o 2 km filii Zakładów Przemysłu Metalowego H. Cegielski Poznań w Bolechowie. Na potrzeby realizacji miasteczka utworzono Spółdzielnię Mieszkaniową „Zielone Wzgórza”. Pejzaż osiedla przypomina architekturę XIX wieku. Wokół stylizowanego na barok ratusza rozciąga się rynek z różnorodnymi domami, zaułkami, ogródkami, placykami, wieżyczkami.

Idea i projekt miasteczka powstały w zespole autorskim: prof. arch. Jerzy Buszkiewicz, prof. arch. Tomasz Durniewicz, Stanisław Sipiński, Eugeniusz Skrzypczak, z zespołem współpracował również prof. Augustyn Bańka, zajmujący się psychologią architektury. Projekt został zrealizowany z osobistym zaangażowaniem dyrektora fabryki inż. Jerzego Lenartowskiego.

Filia zakładu H. Cegielskiego po odłączeniu się od placówki macierzystej otrzymała nazwę Fabryki Wyrobów Tłoczonych „Pressta” w Bolechowie. Powstanie osiedla dla pracowników tejże fabryki stało się priorytetem. Docelowo zakładano zbudowanie zabudowy mieszkalnej dla około 6000 mieszkańców, a także zabudowę pełnej infrastruktury gospodarczej, społeczno-komunalnej i technicznej z indywidualnymi rozwiązaniami urbanistycznymi i architektonicznymi.

Nowe osiedle zaczęło powstawać na uboczu Murowanej Gośliny. Miejsce pod zabudowę zostało wybrane na stoku doliny jeziora Raduszyn, na południowym skraju miasta; wśród pól, zagajników i na pofałdowanym terenie. Na osiedlu budowano początkowo bloki wielorodzinne, stosując do tego technologię wielkopłytową. Pierwsze budynki powstały przy ulicy Kasztanowej (obecnie Lenartowskiego – na cześć zmarłego dyrektora Pressty, szczególnie zaangażowanego w budowę osiedla). Pierwsze mieszkanie przekazano do użytku w 1986 roku.

Budowę kościoła na osiedlu „Zielone Wzgórza” rozpoczęto dopiero w 1990. Budowę nadzorował ksiądz Roman Kostecki. Początkowo nabożeństwa odprawiane były na ołtarzu polowym. Powstały kościół 15 marca 1993 roku przekształcono na parafię pod wezwaniem Najwyższego Arcykapłana Jezusa Chrystusa. W lipcu 1990 roku powstała również na terenie osiedla filia biblioteki publicznej z Murowanej Gośliny.

Około roku 2000 zaczęły powstawać kolonie domów jednorodzinnych. W związku z tym wokół głównego trzonu osiedla, składającego się z pięciokondygnacyjnych bloków, powstało kilka skupisk niskiej zabudowy o zróżnicowanej architekturze.

W latach następnych na terenie osiedla powstało wiele przebudów. Np. w 2004 roku pojawił się nowy inwestor w zakresie budownictwa mieszkaniowego, który rozpoczął działalność od przebudowy dawnego hotelu robotniczego na 94 mieszkania TBS.

W lutym 2006 r. Rada Miejska uchwaliła podział miasta na 12 Osiedli samorządowych posiadających swój Zarząd (z Przewodniczącym na czele) i środki finansowe (z budżetu gminy) do wykorzystania.

Obecnie osiedle Zielone Wzgórza zostało rozbudowane w znacznym stopniu i wciąż pojawiają się nowi inwestorzy. W 2008 roku zakończyła się budowa trzech bloków na północno-zachodnim krańcu osiedla i budowa szeregowych domków jednorodzinnych w południowo-zachodniej części. Od 2006 roku trwają również sukcesywne prace termomodernizacyjne bloków, które poza dodatkową warstwą styropianu zyskują nową żywszą elewację.

26 stycznia 2018 w Murowanej Goślinie nastąpił wybuch i pożar gazociągu na ul. Gnieźnieńskiej.

Zabytki i atrakcje

• Rzymskokatolicki kościół parafialny, goślińska fara pw. św. Jakuba, usytuowany na rynku w starej części miasta – powstał w roku 1605. Barokowe prezbiterium pochodzi z 1717 r. i jest dziełem Pompeo Ferrariego. Wewnątrz rzeźby gotyckie, obrazy z XVIII w., na ścianie zewnętrznej renesansowa płyta nagrobna z XVI w. wojewodziny Urszuli z Ostrorogów Lwowskiej, zm. w 1575 r.
• Kościół rzymskokatolicki pw. św. Ducha – poewangelicka, zbudowana w latach 1784-1803 świątynia jest przykładem architektury klasycystycznej.
• Pozostałości po pałacu Winterfeldów w parku miejskim – zbudowany w stylu klasycystycznym w 1841 r., przebudowany w drugiej połowie XIX w.
• Izba Regionalna Ziemi Goślińskiej.
• W Murowanej Goślinie powstał rezerwat, gdzie można obserwować rośliny z gatunku Śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum) z rodziny amarylkowatych w ich naturalnym środowisku.

Przy świątyni i dalej w kierunku Poznania prowadzi szlak pątniczo-kulturowy, Wielkopolska Droga św. Jakuba – odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.